Bu yalñuk atı boldı yañluk üçün

#Yalan, #Yalnguk, #Âdem, #kişi, #elbise, #false, #ver, #swear, #söz

1.

Yalnguk ile ilgili birbirlerine uyumlu olmadığı gözüken iki ayrı görüşler bulunur. Birisi Bahaddin Öğel ve modern düşünürlerden, öbürüsü Yusuf Has Hacip’ten:

Bahaddin Öğel

II. Yüzyıl Türkleri “Âdem“e Yalnguk, “İnsan“a ise Yalnguk oğlı diyorlardı.( Mahmud Kaşgari, 3, 384)

Bahaddin Öğel, Türklerde Devlet Anlayışı; 5. İnsan, İnsanlık ve Türk Devleti

Yusuf Has Hacip

Bu yalñuk atı boldı yañluk üçün,  bu yañluk uruldı bu yalñuk üçün. (Kutadgu Bilig, 197)

Bu yalnguk adı oldu yanıldığı için; bu yanılma örüldü yalnguk için.

Şimdi yalnguk oğlanı her zaman yanılsa, yanıldığını bile öğrenemez.

Yusuf Has Hacip yanlguk ve yalnguk sözlerini denkleştirerek sonradan gelen kuşaklara bir saf halk etimolojisi sunup bizi yanıltıyor olabilir mi acaba? Öyle olmadığına dair izleri dünyanın ilk yazılı dili olarak bilinen Kenger dili yada Sümerce dilinde saklıdır.

2.

Yeni çağ Türkçe dillerine geçişte Sümer dilindeki {l} yer yer bastırılmış yada vurgulanan bir {j}

sesine dönüştüğü görülüyor. Bu niteliği Türkçe dilimizdeki yalan ve yanılgı sözleri taşır.

Örnekler: ( solda sümerce, sağda türkçe )

luña – hata/yañılgı

lulu  – yada

lul (fiil) – yalan söylemek, kandırmak

lul (ad) – yalan

lel  – yel

libir  – yıpranmak

lag (ing. clod of soil) – yağız

3.

Türkçe ve Sümerce arasında bir sigmatizm ve zetaizm hüküm sürüyor.

Bir tarafta Türkçe sözcüklerin ortasında ve sonunda bulunan z-harfi öbür tarafta çuvaşça ve Sümercede r-harfine dayanabilir. Buna zetasizm diyoruz.

Çuvaşça, Moğolca veya Sümercede l’nin ş’ye dönüşmesine sigmatizm denilir.

Bunların bazı örnekleri şöyledir:

Çuv. çul = Tü. taş,

Çuv. ilt- = Tü. işit-,

Çuv. pillík = Tü. beş

Bu sigmatizm olayından ötürü Sümercede lu (=adam) sözü ‘şu’ sözüne denk düşer.

4.

Lu- köküyle başlayan ve adam, kişi anlamına gelen birçok sözcükler bulunur Sümer dilinde.

Örnekler:

lukiinimma ( ing: witness) – kanıtlayan, tanık

lukara – kaçak

lukaš – koşucu, haberci

Sigmatizm olayını varsayarsak lu sözü de Türkçe dilimizde şu sözünde yaşıyor.

Sümerce’nin ki ve lu köklerin kaynaşıp lu morfemin sigmatizme uğramasıyla kişu üzerinden Türkçe dilimizdeki ‘kişi’ sözün gelişmesi olasıdır.

Ki, Sümer mitolojisinde yeryüzünün dişil tanrıçası ve aynı zamanda gök tanrısı Anu’nın eşi olarak bilinir. Demek kişi hem dişil hem öbür cinsi içeren bir kavram olarak karşımıza çıkıyor.

5. #false, #ver

İngilizce false sözü de yalan sözünden gelmesi bayağı olasıdır.

Bunu şöyle görebiliriz. ‘False’ sözü Ural-Altay diline düşen Fince valhe ile ilişkili.

Karelce dilinde valhe val, estonca dilinde ise valeh diye yazılır.

Türkçe ‘yalan’: y/v –> Kar. ‘valeh’;Est. ‘vale’;Fin ‘valhe’ –>  İng. ‘false’

Bu y/v dönüşümü başka sözlerde de izlenir:

yün                       –> vino [yumak, burmalı]    

yapmak                –> vipo [kaldıraç]  yapmak bir şeyi ortaya koymak, oluşturmak

öl                          –> voidella [yağlamak] öl türkçe olup toprağın nemi, yaş yer, nem demektir

yatak                    –> vuode [yatak]

yavuz                   –> vahva [güçlü, çetin, keskin, sert]

Bazı örneklerde geniş ünlünün dar ünlülerine değiştiği görülür. Bunun büyük önemi yoktur çünkü bu ünsüzler ağızdan ağıza daha yoğunlukla ayrışıp bir yörenin kendine özgü can ve kanı yansıtmaktadırlar.

Y/V – dönüşümü latince verus, veritas [doğruluk] sözün gelişiminde de bir etkendir.

Pokorny’nin sözlüğünde uero-s diye verilen ‘verus’ sözün kökü Altay dillerindeki ur/or kökün önüne v/w-harfin eklenmesiyle türediği olasıdır. Ur/Or köküne öz, öğrenmek, öğ (Anne) sözlerimiz bağlıdır.

ur/or                    –> verus/uero   [öz]

Bunun bir örneği Almanca ‘schwören’, İngilizce ‘swear’ sözcüklerinde bulunur.

ur/or –> öğ –> söy-le, söz-le : s + v + ör –> swear/schwören

6.

Yalnguk sözüne dönecek olursak şu yorumu yapabilecek durumundayız şimdi.

Yalnguk sümer dilindeki lu sözünden türemişken, yañlguk de lul ve luña gibi sümerce sözcüklere bağlanabilir, lul yalan sözüne dönüşüyor, luña hata, yañlguk, yanlışlık ve yanılma sözlerine:

lul –> yalan

luña –> hata, yanılgı

Lu ve lul sözleri birbirlerine böyle yakın olmaları gelişigüzel bir uçrama olamaz. Sümer dilinde lu eylem olarak şu anlamlara gelir:

• büyümek
• kandırmak

Lu basit, büyümüş, yani ergen adamlar yada ameleler için kullanılan bir sözcüktü.

İşçi sınıfından birisi büyümüşse lu adını alır. Bu adamlar bilgisiz ve eğitimsiz olduğu için danışılacak kişiler olmaktan uzak onlardan yalan dolan sözlerlen başkalarını yanlış yöne çevirmeleri beklenir.

Lu kökü de hem adam hem yalancı, dolandırıcı anlamına gelebiliyor. Bu yüzden lul sözün yalancı diye bir çeviri olması bizim araştırmamızın tezini sağlamlaştırıyor. Bahaddin Öğel’in ve Yusuf Has Hacip’ın Kutadgu Bilig’deki görüşleri birleşir böylece.

Kaynaklar:

Türklerde Devlet Anlayışı, Bahaddin Öğel, 2016

COMPARATIVE ENCYCLOPEDIC DICTIONARY OF MESOPOTAMIAN VOCABULARY, Maximilien de Lafayette, 2014

ZETACISM AND SIGMATISM IN PROTO-TURKIC, Talat Tekin, 1969